SİİRDE ÖLÇÜ (Akın TAŞTAN)

ŞİİRDE ÖLÇÜ

Ölçü,şiirde ahengi sağlamak amacıyla kullanılır.Genellikle şiirde ölçü denilince hece ölçüsü akla gelir.Edebiyatımızda üç türlü ölçü kullanılmıştır.Bunlar aruz ölçüsü,hece ölçüsü ve serbest ölçüdür.

1)Aruz Ölçüsü

Arap edebiyatında doğmuş olanbu ölçü hecelerin açıklık ve kapalılığına bağlı olarak kullanılan bir ölçüdür.

Aruz ölçüsünün kuralları şunlardır:

·          Ünlü harfle biten heceler açık,ünsüzle biten heceler kapalı kabul edilir.

·          Açık heceler (.)ile,kapalı heceler çizgi(-) ile gösterilir.

·          Dizedeki son hece açık olsa bile kapalı hece kabul edilir.

2)Hece Ölçüsü

dizelerdeki sözcüklerin hece sayılarının eşitliğine dayanan bir ölçüdür.Hece ölçüsü,Türk edebiyatının başlangıcından bu yana kullanılmıştır.Hece ölçüsünde ele alınan kalıplar vardır;7’li,8’li,11’li gibi.Bu kalıpların bazıları duraklı olabilir;4+3=7’li,4+4=8’li gibi.Durak,şiir okunurken ‘sus’ payını olduğu,nefes alınması gerken yerlerdir

Bu da ğı a şam de dim

1    2   3  4    5     6      7

A şam do la şam de dim

1     2     3   4    5     6     7

Bir ha yır sız yar i  çin

   1   2   3   4   5   6     7

Her ke se pa şam de dim

1      2    3    4    5     6    7

3)Serbest Ölçü

Herhangi bir kurala bağlı olmayan ölçüdür.Şair hecelerin açık veya kapalı olmasına ya da sayılarına bakmaksızın tamamen kendi uslubuna göre yazar.Bu ölçü edebiyatımızda Cumhuriyet’ten sonra kullanılmaya başlanmıştır.

İ ki ra yı gi bi yiz

1 2  3  4  5  6   7

Bir tren yo lu nun

1       2     3   4    5

Ya kın ol ma sı

1     2    3   4    5

Ne yi de ğiş ti rir

1    2   3   4  5   6

2)REDİF ve UYAK

Redif

Mısra sonlarında yazılışları,okunuşları,anlamları ve görevleri aynı olan eklerin,kelime ve kelime gruplarının tekrar edilmesine redif denir.

Örneğin şiirin sonu  çiçekler

                                     böcekler    olarak bitsin her ikisinde de –ler eki çoğul anlamda kullanılmıştır.İşte bu gibi durumlar redif olarak adlandırılır.

3)UYAK

Dize sonlarındaki ses benzerliğine uyak denir.

UYAK TÜRLERİ

1)Yarım Uyak

Dize sonlarındaki tek ses benzerliği yarım uyak olarak adlandırılır.

Benim çektiğimi kim çeker

Gözlerim kanlı yaş döker                          yanda verilen şiirde ‘er’ redif, ‘k’ yarım uyaktır.

Bulanık bulanık akar

Dağların seliyim şimdi

2)Tam Uyak

Dize sonlarında bir ünlü,bir ünsüz sesin benzerliği ile oluşan uyağa tam uyak denir.

Bu rüzhar her vakit boyle esmeyecek

Gökte bulut,suda yelken,dalda çiçek                          yandaki dizelerde ‘-ek’ tam uyaktır.

3)Zengin Uyak

Dize sonlarındaki üç veya daha fazla sesin benzerliğinden oluşan uyaktır.

Çok sürse ayrılık,aradan geçse çok sene

Biz sende olmazsak bile sen bizdesin gene             yandaki dizelerde ‘-ene’ zengin uyaktır.

3)Tunç Uyak

Kafiyeli olan sözcüklerden biri diğerinin içerisinde aynen tekrar ediliyorsa buna tunç uyak denir.

Bulutlar ufukta beyaz bir yumak

Ne hoştur kırlarda yazın uyumak              yanda verilen ‘yumak’ sözcüğü, uyumak sözcüğünün içinde geçtiği için tunç uyaktır.

5)Cinaslı Uyak

Dize sonlarında yazılışları aynı,anlamları farklı sözcüklerin oluşturduğu uyak türüdür.

Kararmış kara gözler

Dermanım kara gözler

Gemim deryada kaldı

Yelkenim kara gözler                               yanda verilen şiirde ‘kara gözler’ sözcükleri cinaslı uyaktır.

3)UYAK DÜZENLERİ (Kafiye Örgüsü)

1)Düz Uyak

Dizelerin kendi arasında kafiyeli olmasıdır.Düz kafiye ‘aaaa   bbbb; aa   bb’ gibi şekillerde karşımıza çıkar.

Burada çiçekler açmıyor                            (a)

Kuşlar süzülüp uçmuyor                            (a)

Yıldızlar ışık saçmıyor                                 (a)

Geçmiyor günler geçmiyor                        (a)               

2)Çapraz Uyak

Bir dörtlükte ;birinci dize ile üçüncü dizenin kafiyeli olmasıdır.

Bir hayalet gibi dünya güzeli                     (a)

Girdiğinden beri rüyalara                          (b)

Hepsi meshur,o muamma güzeli             (a)

Gittiler görmeye Kaf dağlarına                 (b)

3)Sarmal Uyak

Bir dörtlükte;birinci dize ile dördüncü dizenin kendi arasında uyaklı olmasıdır. ‘a b b a’ şeklinde gösterilir.

Gamlı bir heykel gibi kayalarla ben          (a)

Bir sonbahar akşamı…sahillerdeyim        (b)

Rüzgarın elinde bir kırık neyim                 (b)

Dağınık saçlarımdan pervasız esen          (a)                                     

4) Koşma Tipi Uyak

Bir dörtlükte ilk üç dizenin kendi aralarında uyaklı,dördüncü dizenin bağımsız olduğu uyak düzenidir.

Belimizde kılıcımız kirmani                       (a)

Taşı deler mızrağımın temreni                 (a)

Hakkımızda devlet etmiş fermanı            (a)

Ferman padişahın dağlar bizimdir           (b)                      

5)Mani Tipi Uyak

Üçüncü dizesi bağımsız,diğer üç dizesi kendi aralarında uyaklı olan kafiye düzenidir.Yani ‘aaxa’ şeklinde kafiyedir.

Sarı kavunu dildim                  (a)

Çamura düştü sildim              (a)

Yarim gurbete gitti                  (x)

Şimdi kıymetin bildim             (a)

                

KONUSUNA  GÖRE ŞİİR TÜRLERİ

1)Lirik Şiir

Akıldan çok duygulara seslenen,duygu ve düşünceleri  çoşkulu bir dille anlatan aşk,ayrılık,hasret,gurbet,ölüm ve özlem konularını işleyen  duygusal şiirlerdir.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

                

Ne zaman seni düşünsem

Bir ceylan su içmeye iner

Çayırları büyürken görürüm                                                      

Her akşam seninle                                                                                               

Yeşil bir zeytin tanesi

Bir parça mavi deniz

Alır beni  

2)Epik Şiir

Epik şiirlerde yiğitlik,kahramanlık,savaş ve vatan sevgisi temaları işlenir.Olağanüstü olaylar ve kahramanlıklar bu şiirlerin en önemli özellikleridir.

Durduk,süngüsü düşmanın pırıl pırıl

Önümüze çıktı bir gündüz,bir gece

Korku değil haşa

Bir büyük düşünce

3)Didaktik Şiir

Belli bir düşünceyi aşılamak ya da belili bir konuda öğüt vermek,bilgi vermek,ahlaki bir ders çıkarmak amacıyla öğretici nitelikte yazılan,duyguyönü zayıf şiir türdür.

Şunlar ki çoktur malları

Gör nice oldu halleri

Sonucu bir gömlek imiş

Anında yoktur yenleri  

                                              Yunus Emre

4)Pastoral Şiir

Çoban,orman.yayla,dağ,köy ve kır yaşamını,doğa güzelliklerini anlatan şiirlere pastoral şiir denir.Pastoral şiirlerin her türlü süsten uzak,sade bir dili vardır.

Gümüş bir dumanla kaplandı her yer

Yer ve gök bu akşam yayla dumanı

Sürüler,çeşmeler,sarı çiçekler

Beyaz kar,yeşil çam,yayla dumanı

5)Satirik Şiir

Bir kişi,olay,durum,iğneleyici sözlerle alaylı ifadelerle eleştirilir.

Bir arzuhal yazsan  makama varsan

Ağlasan derdini davanı sorsan

Ağır hasta olsan hekime varsan

Yarana bir ilaç sürmez parasız                                             

6)Dramatik Şiir

Dramatik şiir manzum olarak yazılan tiyatrolarda söz konusudur.İnsanın gözünün önünde acıklı,korkunç,komik bir olay adeta canladırılır.

Eve dönmez bir akşam

Ve gün yüzlü çocuğu

Sorar:Nerede babam

Bakarlar,oldu,bitti

Gelir derler çocuğa

Baban ataya gitti