AYRI YAZILAN BİRLEŞİK KELİMELER
1. Etmek, edilmek, eylemek, olmak, olunmak yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller, ilk
kelimesinde herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: alt
etmek, arz etmek, azat etmek, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek,
kabul etmek, kul etmek, kul olmak, not etmek, oyun etmek, söz etmek, terk
etmek, var olmak, yok etmek, yok olmak vb.
2. Birleşme
sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan
birleşik kelimeler ayrı yazılır.
ada balığı, ateş balığı, dil balığı,
fulya balığı, kedi balığı, kılıç balığı, köpek balığı, ton balığı, yılan
balığı; acı balık, bıyıklı balık, dikenli balık vb.
ardıç kuşu, arı kuşu, çalı kuşu, deve
kuşu, muhabbet kuşu, saka kuşu, tarla kuşu, yağmur kuşu; alıcı kuş, boğmaklı
kuş, makaralı kuş vb.
ağustos böceği, ateş böceği, cırcır
böceği, hamam böceği, ipek böceği, uçuç böceği, uğur böceği; ağılı böcek,
çalgıcı böcek, sümüklü böcek vb.
at sineği, et sineği, meyve sineği,
sığır sineği, su sineği, uyuz sineği
vb.
deniz yılanı, ok yılanı, su yılanı;
Ankara keçisi, dağ keçisi, yaban keçisi; fındık faresi, tarla faresi; dağ
sıçanı, tarla sıçanı; Beç tavuğu, dağ tavuğu; ada tavşanı, yaban tavşanı;
kaya örümceği, şeytan örümceği; bal arısı, yaprak arısı; Pekin ördeği, deniz
ördeği; Ankara kedisi, bozkır kedisi; Afrika domuzu, yer domuzu vb.
b. Bitki
türlerinden birinin adıyla kurulanlar:
ayrık otu, beşparmak otu, çörek otu,
eğrelti otu, güzelavrat otu, kelebek otu, ökse otu, pisipisi otu, taşkıran
otu, yüksük otu; acı ot, sütlü ot vb.
ateş çiçeği, çuha çiçeği, güzelhatun
çiçeği, ipek çiçeği, küpe çiçeği, lavanta çiçeği, mum çiçeği, yayla çiçeği,
yıldız çiçeği; ölmez çiçek vb.
avize ağacı, ban ağacı, dantel ağacı,
kâğıt ağacı, mantar ağacı, öd ağacı, pelesenk ağacı, tespih ağacı vb.
altın kökü, eğir kökü, helvacı kökü,
meyan kökü; ek kök, saçak kök, yumru kök
vb.
dağ elması, yer elması; çalı dikeni,
deve dikeni; köpek üzümü, kuş üzümü; çakal armudu, dağ armudu; at kestanesi,
kuzu kestanesi; can eriği, gövem eriği; kuzu mantarı, yer mantarı; su kamışı,
şeker kamışı; dağ nanesi, taş nanesi; ayı gülü, Japon gülü; Antep fıstığı,
çam fıstığı; sırık fasulyesi, soya fasulyesi; Amerikan bademi, taş bademi;
Afrika menekşesi, deniz menekşesi; Japon sarmaşığı, kuzu sarmaşığı; Hint
inciri, kavak inciri; armut kurusu, kayısı kurusu; kaya sarımsağı, köpek
sarımsağı; şeker pancarı, yaban pancarı vb.
kuru fasulye, kuru incir, kuru soğan,
kuru üzüm vb.
UYARI: Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği
(renk), narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık); ot dışında
anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik); ses
düşmesine uğramış olan çöreotu ve yazımı gelenekleşmiş olan semizotu,
dereotu bitişik yazılır.
c. Nesne,
eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:
alçı taşı, bileği taşı, çakmak taşı,
Hacıbektaş taşı, kireç taşı, lüle taşı, Oltu taşı, sünger taşı, yılan taşı;
buzul taş, damla taş, dikili taş, kayağan taş, yaprak taş vb.
arap sabunu, el sabunu; kahve
değirmeni, yel değirmeni; kahve dolabı, su dolabı; müzik odası, oturma odası;
duvar saati, kol saati; duvar takvimi, masa takvimi; kriz masası, yemek
masası; itfaiye aracı, kurtarma aracı; masa örtüsü, yatak örtüsü; el kitabı,
okuma kitabı; Frenk gömleği, İngiliz anahtarı, İngiliz sicimi; alt geçit,
tüp geçit, üst geçit; çekme demir, çekme kat, dolma kalem, dönme dolap, kesme
kaya, toplu iğne, vurmalı çalgılar, vurmalı sazlar, yapma çiçek vb.
afyon ruhu, katran ruhu, lokman ruhu,
nane ruhu, tuz ruhu vb.
ç. Yol
ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler: Arnavut kaldırımı; çevre yolu,
deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol vb.
d. Durum,
olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: açık
oturum, açık öğretim, ana dili, Ay tutulması, baş ağrısı (hastalık),
baş belası, baş dönmesi, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din birliği,
güç birliği, iş birliği, iş bölümü, madde başı, ses uyumu, yer çekimi vb.
e. Bilim ve bilgi
sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat
bilimi, gök bilimi, halk bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, toprak bilimi,
yer bilimi; dil bilgisi, halk bilgisi, ses bilgisi, şekil bilgisi vb.
f. Yuvar ve küre
sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: göz yuvarı, hava yuvarı, ısı
yuvarı, ışık yuvarı, renk yuvarı, yer yuvarı; hava küre, ışık küre, su küre,
taş küre, yarı küre, yarım küre vb.
g. Yiyecek,
içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: bohça böreği, talaş
böreği; badem yağı, kuyruk yağı; arpa suyu, maden suyu; tulum peyniri, beyaz
peynir; Adana kebabı, tas kebabı; İnegöl köftesi, İzmir köftesi; ezogelin
çorbası, yoğurt çorbası; irmik helvası, koz helva; acı badem kurabiyesi;
Kemalpaşa tatlısı, yoğurt tatlısı; badem şekeri, kestane şekeri; balık yumurtası,
lop yumurta vb.
burgu makarna, yüksük makarna; kakaolu
kek, üzümlü kek; çiğ köfte, içli köfte; dolma biber, sivri biber; esmer
şeker, kesme şeker; süzme yoğurt; yarma şeftali; kuru yemiş vb.
ğ. Gök
cisimleri: Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuyruklu yıldız;
gök taşı, hava taşı, meteor taşı vb.
h. Organ
veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: patlak
göz, süzgün göz; aşık kemiği, elmacık kemiği; serçe parmak, şehadet parmağı,
yüzük parmağı; azı dişi, köpek dişi, süt dişi; kuyruk sokumu, safra kesesi;
çatma kaş, takma diş, takma kirpik, takma kol; ekşi surat, kepçe surat; gaga
burun (kimse), karga burun, kepçe kulak vb.
ı. Benzetme
yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hayvan ve nesne
adlarıyla kurulan birleşik kelimeler: çetin ceviz, çöpsüz üzüm; eski kurt,
sarı çıyan, sağmal inek; eski toprak, eski tüfek, kara maşa, sapsız balta, çakır
pençe, demir yumruk, kuru kemik vb.
i. Zamanla
ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu, gece yarısı, gün ortası, hafta
başı, hafta sonu vb.
3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat
tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: bakar kör, çalar
saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı;
çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez çiçek, tükenmez kalem; akan
yıldız, doyuran buhar, uçan daire vb.
4. Renk sözü veya
renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları
ayrı yazılır: bal rengi, duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman
rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sarısı,
safra yeşili, süt kırı vb.
5.
Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır: açık
mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil vb.
6. Yer
adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu,
kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, yukarı, orta, iç, yakın, uzak kelimeleri
ayrı yazılır: Batı Trakya, Doğu Anadolu, Güney Kutbu, Kuzey Amerika,
Güneydoğu Anadolu, Aşağı Ayrancı, Yukarı Ayrancı, Orta Anadolu, Orta Asya,
Orta Doğu, İç Asya, İç Anadolu, Yakın Doğu, Uzak Doğu vb.
7. Kişi
adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve
kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç şahıs adları ayrı yazılır: Yunus
Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun
Caddesi; Fevzi Çakmak Sokağı, Cemal Nadir Sokağı; Koca Mustafapaşa; Kâzım
Karabekir Eğitim Fakültesi, Sütçü İmam Üniversitesi vb.
8. Dış, iç, sıra sözleriyle
oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: ahlak dışı, çağ
dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi,
yurt içi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra vb.
9. Somut
olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik
kelime ve terimler ayrı yazılır: deri altı, su altı, toprak altı, yer altı
(yüzey); böbrek üstü bezi, tepe üstü (en yüksek nokta) vb.
10. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış,
orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik
kelime ve terimler ayrı yazılır: alt kurul, alt yazı; üst kat, üst küme;
ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı; art damak, art niyet; arka plan,
arka teker; yan cümle, yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç savaş, iç tüzük;
dış borç, dış hat; orta kulak, orta oyunu; büyük dalga, büyük defter; küçük
harf, küçük parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin
hüküm; bir gözeli, bir hücreli; iki anlamlı, iki eşeyli; tek eşli, tek
hücreli; çok düzlemli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift kanatlılar vb.
|
0 yorum:
Yorum Gönder